07.07-06.10.2024
ARBOS

Met de grote nadruk op materialen die al ruim tien jaar in de hedendaagse sculptuur waarneembaar is, worden klassieke materialen als klei, textiel en, in mindere mate, steen door de huidige generatie kunstenaars heronderzocht. Deze zijn niet meer weg te denken uit de kunstpraktijken van de jongste garde. En nu volgt het oudste beeldhouwmateriaal, hout.

Waar komt de groeiende belangstelling voor het gebruik van klassieke materialen in de hedendaagse kunst vandaan? Vanuit een filosofisch perspectief, meer specifiek, vanuit het gedachtegoed van denkers als Bruno Latour, kan er een heldere verklaring gegeven worden. Dit gedachtegoed breekt met de denkkaders van de Verlichting en de Moderniteit, waarin de mens centraal staat en de wereld vanuit de mens beschouwd, bestudeerd, geanalyseerd, verklaard wordt. Volgens Latour is er geen objectieve wereld maar slechts een geconstrueerde werkelijkheid, waarin mens en aarde niet twee gescheiden entiteiten zijn maar eenheden die in complexe relaties en systemen met elkaar verbonden zijn. Het menselijk handelen heeft invloed op de gesteldheid van de aarde en, omgekeerd, laat de veranderende aarde zijn sporen na op het wezen van de mensheid.

Met de erkenning van dergelijke inzichten werken steeds meer onderzoekers, onder wie kunstenaars, vanuit diverse invalshoeken aan een herdefiniëring van het begrip natuur, waar mens en techniek gezamenlijk deel van uit maken. Dit heeft tot gevolg dat de tegenstelling cultuur versus natuur niet langer opgaat. Dat besef leidt tot de ontwikkeling van nieuwe vormen van kennis, waaruit geleidelijk een nieuwe wereldvisie voortvloeit. De samenwerking tussen natuur- en geesteswetenschappen, waaronder de kunsten, staat centraal in deze ontwikkeling.

Het is de kwaliteit van kunst als een sensitieve, esthetische, constructieve en deconstructieve, narratieve en performatieve vorm van kennis die ons kan leren hoe we met deze nieuwe inzichten om kunnen gaan. Kunst die van hout gemaakt is, neemt daarbij een speciale positie in. Hout als materiaal dat door de kunstenaar bewerkt wordt, verbindt het lichaam direct met een van de meest voorkomende en belangwekkendste entiteiten op de aarde, bomen. Het zijn bomen die kooldioxide omzetten in zuurstof, noodzakelijk voor leven. Houten sculpturen revitaliseren in zekere zin de relatie tussen de mens en het hem omringende, een besef dat grotendeels verloren gegaan is als gevolg van technologische processen, toenemende verstedelijking en de groeiende teloorgang van collectieve kennis.

Hout, kern van bomen, een combinatie van kooldioxide, zonlicht en mineralen, is een van de meest universele materialen in de kunst. Niet alleen is hout het oudste materiaal maar door de eeuwen heen ook het meest gebruikte materiaal in de kunst.

Onze voorouders bouwden een half miljoen jaar geleden in Afrika al met hout, zo publiceerde afgelopen september het gerenommeerde tijdschrift Nature. In de geschiedenis van de mensheid is hout een primair materiaal, dat in vrijwel alle culturen gebruikt werd voor de productie van gereedschappen, gebruiksvoorwerpen, meubels en voor de expressie van devotie. Het tot nu toe bekende oudste houten beeld, het Idool van Shigir, een totem van bijna drie meter hoog, is 11.000 jaar oud, tweemaal ouder dan Stonehenge en de piramides in Egypte. In de Griekse mythologie was de boom het symbool van vruchtbaarheid, maar ook de brenger van vuur, de goddelijke vonk. Als je op hout wreef vlamde de vonk op waarmee je offervuren ontstak. De macht van de goden huisde in de boom.

Hout heeft op belangrijke momenten in de ontwikkeling van de mens een cruciale rol gespeeld: van jager-verzamelaar naar landbouwer, de ontdekking van de boekdrukkunst en het succes van de Industriële Revolutie, zoals op een aanstekelijke en tot de verbeelding sprekende manier door Roland Ennos betoogd wordt in zijn boek The Wood Age (2021).

Hout bleef in de beeldhouwkunst het overheersende materiaal totdat het in de 16e eeuw werd vervangen door marmer en brons. Een herintroductie vond plaats in de vroege 20ste eeuw, met Primitivisme, Kubisme en Constructivisme. Hout als materiaal in sculptuur zou echter nooit meer de status van voorheen bereiken. Slechts een selecte groep kunstenaars die tot de sculpturale canon van de 20ste eeuw behoren bleven hout gebruiken, zoals Hans Arp & Sophie Taeuber-Arp, Constantin Brâncuși, Alberto Giacometti, Pablo Picasso, Henry Moore, Barbara Hepworth, Ossip Zadkine, Juana Muller, Isamu Noguchi, Louise Bourgeois, Maren Hassinger, Louise Nevelson, Carl Andre, Mario Merz, Giuseppe Penone, Donald Judd, Tony Cragg, Richard Deacon, Richard Long, David Nash, Martin Puryear, Georg Baselitz, Stephan Balkenhol, Tadashi Kawamata en Jimmie Durham.

Het is overduidelijk dat hout momenteel in de architectuur op grote schaal toegepast wordt. Dat geldt ook voor hedendaags design. Maar hoe is het gesteld met het gebruik van hout in de hedendaagse sculptuur? Ook hier is een duidelijke toename te constateren. De opmars van kunstenaars die hout toepassen in hun artistieke praktijk is niet meer te negeren. Naast Alma Allen, Huma Bhabha, Claudia Comte, Thomas Houseago en Oscar Tuazon, om er maar enkelen te noemen, die in hun artistieke praktijk een vooraanstaande positie gecreëerd hebben voor het gebruik van hout, is er een nieuwe generatie kunstenaars die dat doen. Ook midcareer kunstenaars die in hout werken, treden geleidelijk weer meer op de voorgrond en zelfs een grootheid als Paul McCarthy heeft traditionele houtbewerking in monumentale vorm opgenomen in zijn tegendraadse kunstpraktijk.

Naast traditionele methodes verkennen deze kunstenaars nieuwe, computergestuurde wijzen van houtbewerking, installaties die de traditie van de Minimal Art voortzetten, thema’s als identiteit en gender, klimaat, sociale cohesie, relaties tussen hedendaagse sculptuur en architectuur en, in het kader van duurzaamheid, recycling. We kunnen misschien wel spreken van een ”wood turn”.

Ofschoon houten sculpturen nooit ontbroken hebben in voorgaande edities van Lustwarande, met werken van bijvoorbeeld Kevin van Braak, Anya Gallaccio, Henrik Håkansson, Terence Koh en Ojārs Pētersons, focuste de veertiende editie exclusief op het gebruik van hout in de hedendaagse sculptuur. Dat gebeurde midden tussen de bomen. De expositie benadrukte daarmee de essentie van wat De Oude Warande is, arbos, Latijn voor bomen.